Popatrz w niebo! Ptaki wracają z emigracji

Któż z nas nie zadzierał do góry głowy, gdy usłyszał charakterystyczny odgłos nawoływania się gęsi i żurawi? To chyba najbardziej spektakularna z ptasich migracji oraz najłatwiejsza do obserwacji nawet przez osoby nie będące ornitologami.

Charakterystyczną formacją stada w locie jest tzw. klucz, mający kształt litery V. Taki układ pozwala ptakom zmniejszać opory powietrza i zwiększać nośność, dzięki czemu oszczędzają 12-20 proc. energii w porównaniu z ptakami lecącymi pojedynczo. Osobnik lecący na czele klucza zużywa najwięcej energii; co jakiś czas następuje więc zmiana na stanowisku prowadzącego.

Czysta magia

To prawdziwy fenomen natury - każdego roku około 50 miliardów ptaków na całej kuli ziemskiej pokonuje oceany, góry i pustynie. Trudno sobie wyobrazić, jak wielki to wysiłek, ile wymaga przygotowań, niezwykłych umiejętności i odwagi,

Już sama decyzja o momencie wylotu ma strategiczne znaczenie - złe odczytanie warunków pogodowych ptaki mogą przypłacić życiem. Wszystko po to, by po spędzeniu zimy w strefach klimatycznych zasobniejszych w pokarm, z powrotem wyruszyć wiosną do miejsc, w których rok wcześniej odbywały lęgi.

Niegdyś próbowano wyjaśnić zjawisko znikania i pojawiania się ptaków w sposób magiczny. Wierzono, że ptaki przechodzą sezonową reinkarnację, zamieniając się w inne gatunki, albo, jak w przypadku jaskółek, hibernują ukryte w mule na dnie jezior.

Ogromny wkład w poznanie tras migracji wniosło zapoczątkowane pod koniec XIX w. obrączkowanie ptaków. Obrączki zakłada się na nogę, a w przypadku większych gatunków, jak łabędzie czy gęsi - na szyję. Stanowią one rodzaj dowodu osobistego, pozwalającego zidentyfikować ptaka gdziekolwiek poleci.

Wielkie żarcie

Do podróży trzeba się dobrze przygotować. Ptaki przed wędrówką muszą zgromadzić zapasy tłuszczu, który będzie cennym źródłem energii podczas lotu. Dlatego intensywnie żerują - niektóre potrafią nawet podwoić masę swojego ciała. Wielkie obżarstwo poprzedzające wędrówkę to tzw. hiperfagia. W tym czasie ulegają powiększeniu mięśnie piersiowe i serce oraz wzrasta ilość erytrocytów we krwi.

Niektóre gatunki uzupełniają energię na bieżąco - jaskółki czy muchołówki zjadają owady w locie. Podczas długich przelotów, tam gdzie ptaki nie mogą odpocząć, częściowo trawią własne narządy wewnętrzne. Dzięki temu uzyskują konieczne białko i dodatkową energię.

W zależności od gatunku i warunków terenowych wędrują dniem lub nocą. W ciągu dnia przemieszczają się ptaki oswojone z otwartą przestrzenią, potrafiące umknąć w powietrzu drapieżnikom, lub gatunki leśne (np. sikory czy raniuszki), które lecąc na małych wysokościach, w przypadku zagrożenia mogą szybko ukryć się w zadrzewieniach.

Nocą unikają zagrożeń ze strony dziennych ptaków drapieżnych. Powietrze jest wtedy chłodniejsze i bardziej wilgotne, co zmniejsza utratę wody. Ma to szczególne znaczenie przy pokonywaniu miejsc tak nieprzyjaznych jak pustynie, gdzie gorący dzień zdecydowanie lepiej przeczekać w jakiejś kryjówce.

Rekordziści

Ptaki biją rekordy wytrzymałości - potrafią przelecieć non stop nad morzem czy pustynią. Gęsi Tybetańskie wznoszą się nad Himalajami na wysokości 9 000 metrów!

Z najdalszych wędrówek wśród ptaków słynie rybitwa popielata. Gatunek ten gniazduje w północnej Eurazji i Ameryce Płn., a zimę spędza wokół Antarktydy. Co roku rybitwy przelatują 60-90 tysięcy kilometrów.

Innym rekordzistą jest samica szlamnika. Podczas jesiennej wędrówki z Alaski na Nową Zelandię ustanowiła rekord długości nieprzerwanego ptasiego lotu dla ptaków lądowych - pokonała 11 680 km w 8 dni i 2 godziny!

Według słońca i gwiazd

Odnajdywanie drogi podczas migracji od dawna fascynowało ludzi i do dzisiaj nie jest do końca poznane. Wiadomo, że ptaki wędrujące w dzień orientują się za pomocą położenia słońca, te lecące w nocy - po układzie gwiazd.

Ponadto, wszystkie ptaki mają swoisty zmysł magnetyczny, pozwalający rozpoznać kierunek od biegunów do równika. U większości gatunków informacja na temat trasy i kierunku migracji zapisana jest w genach.

Z kolei u niektórych ptaków, migrujących w dużych stadach, młode uczą się trasy wędrówki od starszych, doświadczonych osobników. W orientacji pomagają kształty wybrzeży, zbiorniki wodne, górskie pasma czy charakterystyczne budowle. Dzięki tym wszystkim przystosowaniom, ptaki potrafią przemierzyć tysiące kilometrów i bezbłędnie trafić w miejsce ubiegłorocznego gniazdowania.

Szlaki śmierci

Większość gatunków zatrzymuje się po drodze, by odpocząć i przybrać na wadze. Często dążą do ściśle określonych miejsc - tzw. ostoi. Szczególnie atrakcyjne są dla ptaków tereny okresowo zalewane, rozległe rzeczne doliny, zbiorniki wodne, niezagospodarowane przez człowieka ujścia rzek. Ostoje są w okresie migracji znakomitym miejscem do obserwacji, dlatego ściągają tam miłośnicy ptaków, ale nie tylko...

Wędrówki przez Bałkany, Bliski Wschód, ale również Sycylię, Maltę i Hiszpanię to dla ptaków prawdziwy szlak śmierci.

Myśliwi oraz kłusownicy chwytają albo zabijają ptaki gromadzące się na ostojach, w tym gatunki zagrożone wyginięciem i objęte ścisłą ochroną. Ptaki zabija się z głodu i chęci zysku, ale zdecydowanie częściej dla rozrywki i sportu. Są to prawdziwe rzezie, podczas których, zależnie od regionu, strzela się do bocianów, żurawi, gęsi, kormoranów i ptaków drapieżnych.

Nie oszczędza się również mniejszych ptaków, które giną z broni palnej lub w pułapkach. W Egipcie rozstawia się siatki, w które łapią się np. przepiórki, dzieżby, gąsiorki, pierwiosnki, kapturki, słowiki czy piękne wilgi uważane na Bliskim Wschodzie za "naturalną viagrę".

Polowania na ptaki wędrowne odbywają się również w Polsce - corocznie podczas jesiennych przelotów ginie u nas, według oficjalnych statystyk, 15 tysięcy gęsi. Niechlubną praktyką są polowania na granicy obszarów chronionych, gdzie myśliwi czekają na wylatujące z ostoi ptaki. Do ptaków strzela się ołowianym śrutem. Jak to mówią myśliwi: "Jedna paczka - jedna kaczka" (paczka - czyli 25 szt. śrutowych nabojów).

Innym zagrożeniem dla migrantów jest infrastruktura naziemna: farmy wiatrowe, linie energetyczne , maszty telekomunikacyjne, przeszklone budynki, przezroczyste ekrany dźwiękochłonne przy drogach, a także wzmożony ruch samochodowy.

Poważnym problemem jest również utrata miejsc żerowiskowych i odpoczynku. Przyczyniają się do tego: zabudowa terenów nadmorskich, osuszanie bagien, skażenie wód i pokarmu, zajmowanie rozległych pól przez farmy wiatrowe a także płoszenie przez wzmożony ruch turystyczny.

Ptasia ekoturystyka

Klangor żurawi, gęganie gęsi, sylwetki ptaków szponiastych na niebie, duże stada zbierające się na polach, bagnach czy akwenach - od dawna budziły zachwyt człowieka. W niektórych krajach obserwowanie ptaków jest sportem narodowym. Pojawienie się jakiegoś rzadkiego gatunku, który zaleciał z Syberii, ściąga nawet setki "ptasiarzy". Istnieją biura podróży, które specjalizują się w organizowaniu wycieczek do miejsc, gdzie gromadzą się ptaki wędrowne.

Migracje obejmują okres od marca do maja oraz od września do listopada, a więc tzw. "martwy sezon” turystyczny. Obszary nadmorskie ze swoją bogatą bazą turystyczną mogą z powodzeniem rozszerzyć sezon poza okres wakacyjny, wykorzystując potencjał, jaki może dać ptasia ekoturystyka.

Aby skutecznie chronić ptaki wędrowne, musimy zapewnić im dostęp do miejsc, w których mogą spokojnie odpocząć i żerować. W Polsce wiele takich miejsc znajduje się na obszarach chronionych (obszary Natura 2000, Parki Narodowe, rezerwaty przyrody) oraz obszarach zagospodarowanych. Ptaki mogą z powodzeniem żerować na łąkach, pastwiskach i w lasach gospodarczych.

Corocznie od 2006 r. w drugi weekend maja obchodzimy Światowy Dzień Ptaków Wędrownych. Celem święta jest promowanie ochrony wędrujących ptaków na całym świecie, szczególnie tych zagrożonych wyginięciem.

Źródła:

• "Wędrówki ptaków - podróże na skalę globalną", wiki.leba.eu, Fundacja Akcja Bałtycka;
• "The Basics of Bird Migration: How, Why, and Where", allaboutbirds.org;
• Migratory Birds & Flyways, birdlife.org;
• Projekt "Ekologia mieszczucha”, Ośrodek Działań Ekologicznych; zrodla.org .