Tysiąc lat inflacji: Burzliwa historia brytyjskiego funta
Uważany za najstarszą walutę świata funkcjonującą wciąż w obiegu, funt szterling towarzyszył Brytyjczykom przez zdecydowaną większość ich historii.
Mimo że funt kojarzy się jednoznacznie z Wielką Brytanią, jego korzenie sięgają Europy kontynentalnej i czasów rzymskich. A jego nazwa pochodzi od łacińskiego słowa libra oznaczającego wagę lub jednostkę masy - funt. Jest oznaczany symbolem £, czyli pisaną w ozdobnym stylu wielką literą L, przekreśloną poziomo dla podkreślenia, że jest to skrót.
Połączenie z jednostką wagi nie było przypadkowe, bo wartość pieniądza pierwotnie odpowiadała cenie funta srebra. Jednak w celu odróżnienia jednostki monetarnej od jednostki wagi dodano słowo "szterling", którego znaczenie nie jest do końca ustalone, ale tłumaczy się je z języka angielskiego jako "najwyższej próby" w odniesieniu do srebra.
Pierwotnie szterlingiem nazywano srebrną monetę jednopensową ważącą 1,555 grama, co odpowiadało 1/240 funta aptekarskiego. Z czasem, gdy wraz z utratą siły nabywczej waluty pens był wypierany w powszechnym użyciu przez funta, nazwa ta zaczęła oznaczać funta.
W nawiązaniu do starożytnego rzymskiego systemu, funt dzielił się na 20 szylingów i 240 srebrnych pensów. Analogiczny system, w którym jeden lir odpowiadał 20 szylingom i 240 denarom, został już przyjęty w królestwie Franków za czasów Karola Wielkiego.
Ewolucja waluty
Wprowadzenie systemu monetarnego w środkowej i południowej Anglii w drugiej połowie VIII wieku przypisuje się anglosaskiemu królowi Offa, który zarządził wybijanie najstarszych angielskich srebrnych pensów z jego imieniem. W praktyce różniły się one znacznie wagą i rzadko kiedy ich liczba 240 dawała wartość jednego funta. Nie istniały wówczas monety o większych nominałach - funty i szylingi były jedynie funkcjonalnymi jednostkami rozliczeniowymi.
Pierwsza moneta o nominale 1 funta pojawiła się dopiero w 1489 roku, za czasów Henryka VII. Nazywano ją suwerenem. A monetę zwaną szylingiem wybito po raz pierwszy w 1504 roku.
Z kolei banknoty weszły do obiegu w Anglii wkrótce po założeniu Banku Anglii w 1694 roku. Początkowo były one wypisywane ręcznie. Natomiast złote monety pojawiły się w 1560 roku, a do 1672 roku niektóre były wykonywane z miedzi.
Funt przetrwał w swoim skomplikowanym systemie szylingów i pensów aż do momentu reformy walutowej, zwanej decymalizacją w 1971 roku.
Tysiąc lat inflacji
W roku 980, za panowania króla Ethelreda II Bezradnego za jednego funta można było kupić 15 sztuk bydła - podaje David Sinclair w swojej książce "The Pound: A Biography". Jednak od XV wieku do roku 2000 - według szacunków Sinclaira - siła nabywcza brytyjskiego funta spadła aż czterysta razy.
W 1999 roku na podstawie danych biblioteki Izby Gmin stwierdzono, że między 1750 a 1998 rokiem nastąpił około 118-krotny wzrost cen.
"Tak więc jeden (dziesiętny) pens w 1750 roku mógł mieć większą siłę nabywczą niż funt w 1998 roku" - zauważono, podkreślając, że analiza ta może być uznawana jedynie w "dużym przybliżeniu". W największym zaś wymiarze wspomniana inflacja nastąpiła po 1945 roku.
Wymienialność funta na złoto obowiązywała do 1914 roku, po czym wprowadzono ją ponownie dwanaście lat później. Wtedy jednak w obiegu nie było złotych monet, tylko banknoty, które można było wymienić na sztaby złota. System ten nie przetrwał jednak kryzysu w latach trzydziestych ubiegłego wieku i ostatecznie został wstrzymany. Wartość funta szterlinga spadła w tym okresie o około 20%.
Po II wojnie światowej próbowano znaleźć sposób na stabilizację wartości funta. Postanowiono powiązać go z innymi walutami. Zaczęto od dolara amerykańskiego, jednak efekty tych działań nie były zadowalające.
W 1949 roku nastąpiła dewaluacja funta o dalsze 30%. Kolejna, tym razem o 14%, miała miejsce w 1967 roku, jednak apogeum nastąpiło w lutym 1985 roku. Wtedy odnotowano najniższy kurs funta w historii. Można było za niego otrzymać zaledwie 1,05 dolara.
Wielka Brytania musiała uporać się ze słabą walutą. W 1988 roku rząd Margaret Thatcher postanowił powiązać funta z marką niemiecką. Dwa lata później włączono go do mechanizmu kursów walutowych ERM (European Exchange Rate Mechanism), którego zadaniem było ograniczanie zmienności kursów walut i stabilizacja walut europejskich.
16 września 1992 roku miała miejsce Czarna Środa. Wtedy to grupa spekulantów pod wodzą Georga Sorosa przeprowadziła atak na funta, w który zaangażowała aż 10 miliardów dolarów. Bank Anglii nie miał wystarczającej ilości dolarów do obrony funta, przez co brytyjska waluta przez kilka dni straciła aż 25% swojej wartości. George Soros zarobił natomiast ponad miliard dolarów.
W związku z tymi wydarzeniami Bank Anglii nie wprowadził funta do systemu ERM II, który jest jednym z kryteriów do przyjęcia wspólnej waluty — euro. Brytyjski rząd wynegocjował również pozostanie poza strefą euro.
Dewaluacja funta
Aby utrzymać wysoką jakość monet, podejmowano bardzo restrykcyjne działania.
Prof. Nicholas Mayhew, który specjalizuje się w historii funta szterlinga, opisuje, że Henryk I nakazał kastrować pracowników odpowiedzialnych za produkcję monet, kiedy efekty ich pracy uznawano za niezadowalające.
Według Sinclaira, w 1124 roku połowa mincerzy (pracowników mennicy, produkujących monety, będących jednocześnie urzędnikami zajmującym się także kontrolą monety będącej w obiegu – przyp. red.) w Anglii została w ten sposób okaleczona za karę, za produkcję niespełniających norm lub fałszywych monet.
Słowo "sterling" w nazwie waluty pojawiło się dopiero po podboju Normanów i pierwotnie odnosiło się do pensów, a nie funtów. Jego pochodzenie jest niejasne, być może wywodzi się od esterlin, normańskiego słowa oznaczającego małą gwiazdę, lub lesterling, arabskiego słowa oznaczającego pieniądze.
Henryk II udoskonalił jakość monet, a w 1282 roku, za czasów Edwarda I, kontrola autentyczności monet została sformalizowana w ceremonii "Trial of the Pyx". Jest to odbywająca się do dzisiaj, coroczna ceremonia sądowa, mająca na celu upewnienie się, że nowo wybite monety z Mennicy Królewskiej są zgodne z wymaganymi specyfikacjami dotyczącymi ich wymiarów i próby.
Zawartość srebra w monetach została wówczas obniżona do 92,5%, aby zwiększyć ich trwałość. Ten poziom jakości zyskał miano srebra próby 925.
Jednak król Henryk VIII, mając na uwadze interes Mennicy Królewskiej, drastycznie zmniejszył zawartość srebra w monetach bitych za jego panowania, co nazwano Wielką Dewaluacją.
Problem fałszerstwa i Isaac Newton
W 1560 roku Elżbieta I przywróciła wartość monet, które utrzymywały się na względnie stabilnym poziomie aż do XIX wieku.
Przez wieki monety będące w obiegu doznawały uszczerbku, ponieważ ich krawędzie były obcinane przez drobnych oszustów pozyskujących wartościowy kruszec i następnie wypuszczających je z powrotem do obiegu zgodnie z ich pierwotną wartością.
W latach 60-tych XVI wieku bicie monet zaczęto przeprowadzać przy pomocy maszyn, a ponadto wprowadzono takie elementy jak napisy na krawędziach, które miały pomóc w wyeliminowaniu procederu obcinania monet.
Na osoby uznawane za winne fałszerstwa nadal nakładano surowe kary. W XVII z problemem fałszerstw monent rozprawił się słynny naukowiec Isaac Newton, który został Mistrzem Mennicy Królewskiej. Przeprowadził własne śledztwo i zebrał dowody, dzięki którym udało mu się doprowadzić przed sąd Williama Chalonera, który wówczas został okrzyknięty największym fałszerzem Anglii.
Przez wiele lat funt szterling uchodził za łatwy do podrobienia. Podczas II wojny światowej banknoty były zabezpieczone na około 150 różnych sposobów, jednak III Rzesza masowo je podrabiała. Szacuje się, że drukarnia Reichsbanku wyprodukowała około 32 miliardy fałszywych banknotów, a w 1945 podróbki mogły stanowić nawet 12% wszystkich funtów szterlingów znajdujących się w obiegu.
III Rzesza chciała w ten sposób osłabić brytyjską gospodarkę, co poniekąd jej się udało. Funt szterling stracił w tym okresie aż 75% swojej wartości.
Reforma walutowa - decymalizacja
Angielski system monetarny przez większość czasu był oparty na systemie 12-nastkowym. Jeden funt dzielił się na 20 szylingów, a 1 szyling na 12 pensów. Na jednego funta przypadało zatem aż 240 pensów, co było przedmiotem wielu sporów i dyskusji. Problemem było np. zapisywanie wartości po przecinku.
Jak skomplikowany był to system niech świadczy fakt, że w obiegu funkcjonowało kilkanaście monet (m.in. grosze, pensy, trójpensy, sześciopensy, szylingi, floreny, półkorony, korony itd.), a w niektórych domach wisiały na ścianach "ściągawki", które miały ułatwiać przeliczanie poszczególnych nominałów i jednostek. Z kolei nauczanie matematyki dwunastkowej w szkołach zajmowało w programie nauczania aż… 7 miesięcy.
Mimo tego Brytyjczycy byli niechętni przejściu na system dziesiętny. Przygotowania reformy walutowej zajęły aż 10 lat. A datę przejścia na nowy system odwlekano kilkakrotnie. Ostatecznie nastąpiło to 15 lutego 1971 roku. Dokonano wówczas reformy zwanej decymalizacją, a polegało to na zastąpieniu dotychczasowej waluty nową, opartą na systemie dziesiętnym, bez ingerencji w jej kurs. Postanowiono, że na jednego funta przypadać będzie 100 pensów. Podział ten obowiązuje do dziś.
Wielka Brytania była ostatnim krajem Europy, który zaczął operować walutą podzielną na 10 i 100. Wielu starszych Brytyjczyków nadal pamięta kalkulacje dwunastkowe i potrafi policzyć w pamięci ile reszty powinni otrzymać po zapłaceniu za zakupy w sklepie.
Zmiana wiązała się z koniecznością zastąpienia dotychczas używanych monet, co nastąpiło jednak stopniowo. Już w 1968 roku w obiegu pojawiły się nowe monety 5- i 10-pensowe, które wyglądem jak i wartością odpowiadały dotychczasowym szylingom i florenom (monety te funkcjonowały równolegle przez ponad dwadzieścia lat). Rok później pojawiły się monety 50-pensowe, zastępujące banknoty 10-szylingowe, a z użycia wycofano półpensówki i półkorony.
W 1971 roku zaprezentowane zostały nowe monety ½-, 1- i 2-pensowe, a z obiegu wycofane zostały stare 1- i 3-pensówki. Do 1980 roku wykorzystywane były stare 6-pensówki (odpowiadające 2,5 "nowym" pensom), do 1990 – szylingi, a jako ostatnie w 1993 roku wycofano floreny. Obecnie stosuje się już tylko 8 monet o nominałach 1, 2, 5, 10, 20 i 50 pensów, a także 1 i 2 funtowe. Używane są ponadto banknoty o nominałach 5, 10, 20 i 50 funtów.
Podsumowanie
Jak widać, brytyjska waluta przeszła długą i skomplikowaną drogę przez ponad 1 000 lat swego istnienia i wciąż jest żywa. Funt przetrwał jako niezależna waluta, nawet wówczas gdy większość krajów Unii Europejskiej przyjęła wspólną walutę – euro, a na początku XXI wieku wydawało się to być przesądzone również dla funta szterlinga. W końcu ostatecznie i tak Wielka Brytania wystąpiła z Unii Europejskiej, co w efekcie ocaliło funta przed likwidacją.
Nowym rozdziałem w historii funta szterlinga będzie wejście do obiegu nowych monet i banknotów z wizerunkiem króla Karola III, na co czekają już Brytyjczycy.
Źródła:
- "A short history of the pound" – Ed Lowther, bbc.co.uk,
- "A short history of the British pound" – Chris Parker, weforum.org,
- "Historia funta szterlinga" – cinkciarz.pl,
- "Czy Brytyjczycy potrafią liczyć (pieniądze)?" – YouTube, Ruch Oporu – Elektryk w UK.
