Ideę mottainai najprościej wyjaśnić można za pomocą kilku słów: to ograniczenie, ponowne użycie, recykling i szacunek. Częściej jednak to określenie oznacza przede wszystkim, "co za marnotrawstwo!". Do tego wyrażenia można się odwoływać, gdy marnuje się jedzenie lub rzeczy. W Japonii oszczędność jest bowiem bardzo mocno zakorzeniona w społeczności i kulturze.

Choć i ten element japońskiej kultury powoli się zmienia. Biorąc pod uwagę zmiany społeczne w Japonii w ciągu ostatniego stulecia - od wojen światowych do ogromnego postępu technologicznego - profesor Misuzu Asari z Graduate School of Global Environmental Studies na Uniwersytecie w Kioto zauważa, że "wiele starszych osób wie, czym jest ubóstwo, i nauczyło się mottainai na własnej skórze. Młodsze pokolenia wychowały się w czasach obfitości materialnej, więc istnieje duża przepaść między osobami starszymi a młodymi".

Koncentracja na istocie przedmiotów zachęca ludzi do wyjścia poza kulturę nabywania i wyrzucania, powodowanej często rozbuchanym konsumpcjonizmem. Ponieważ zrównoważony rozwój staje się globalnym celem, mottainai oferuje alternatywną ścieżkę, w myśl której, jeśli cenisz przedmioty, nie ma powodu, aby je wyrzucać czy marnować.

"Koncepcja mottainai jest zakorzeniona w kulturze japońskiej, ale ostatnio istnieje tendencja, by się tym nie przejmować" - dodał w BBC Tatsuo Nanai, szef oficjalnej kampanii Mottainai. Potencjalna moc mottainai leży w jej złożonym znaczeniu, które nawiązuje do wierzeń buddyjskich. "Mottai pochodzi od buddyjskiego słowa, które odnosi się do istoty rzeczy. Można je zastosować do wszystkiego w naszym świecie fizycznym, pokazując, że przedmioty nie istnieją w izolacji, ale są ze sobą połączone" - powiedział Nanai, dodając, że "-nai" jest negacją, więc "mottainai” staje się wyrazem smutku z powodu utraty związku między dwiema istotami, żywymi i nieożywionymi. Dziś najczęściej odnosi się do marnotrawstwa.

Więź między właścicielem a przedmiotem jest fundamentalnym elementem kultury japońskiej, odzwierciedlonym we wszystkim, szczególnie w tradycyjnej sztuce naprawczej, kintsugi. Jednak w świecie masowej produkcji i konsumpcjonizmu to połączenie z przedmiotami jest trudne do utrzymania, co jedynie zwiększa nasz dystans względem środowiska i natury.

"Ludzie myśleli, że jesteśmy oddzieleni od lasów i oceanów, że jesteśmy lepsi od natury, ale kryzys środowiskowy obudził naszą świadomość, że jesteśmy częścią natury" - spuentował Nanai.