Teorie spiskowe – wierzyć czy je obalać?

Spiski istnieją od zawsze. Nie było takiego okresu w historii ludzkości, w którym ludzie nie podejmowaliby między sobą współpracy w imię realizacji jakiegoś sekretnego celu. Ślady drobnych intryg czy większych spisków można odnaleźć i w Biblii, i w podręcznikach do historii. Niektóre z nich wpłynęły w istotny sposób na bieg dziejów całych narodów. Nic dziwnego, że ludzie zawsze o tym rozmawiali, a nawet mieli obawy, że sami mogą paść ich ofiarą.

Jednak prawdziwe spiski, których wiarygodności nie da się podważyć, zwykle różnią się od teorii spiskowych. W świecie całej masy doniesień medialnych umiejętność rozróżniania faktów od pseudonaukowych hipotez opartych na niewiarygodnych źródłach jest kluczowa. Ze względu na psychologiczną i emocjonalną potrzebę nadawania sensu informacjom i zrozumienia, dlaczego coś się stało, niektórzy ludzie mogą paść ofiarą teorii spiskowych.

Ilość i różnorodność teorii spiskowych funkcjonujących w świecie od drugiej połowy XX w. do tej pory może zadziwiać. Pojawiają się zwykle przy każdym znaczącym wydarzeniu, takim jak głośny zamach, katastrofa albo śmierć znanej osoby. Obok tych dość prawdopodobnych są i te całkowicie absurdalne.

Oto kilkanaście popularnych teorii spiskowych:

1. Światem rządzą potężne grupy wpływów

Stoją one za większością istotnych decyzji politycznych, a przywódcy danych krajów tylko wykonują ich rozkazy. Za te mityczne potężne grupy wpływów uważa się na przemian iluminatów, masonów, Opus Dei, rząd światowy.

2. Lądowanie na Księżycu to kłamstwo

Pierwszym człowiekiem, który rzeczywiście stanął na Księżycu, był Neil Armstrong w 1969 r. Istnieje teoria spiskowa, według której lądowanie na Księżycu nigdy się nie odbyło, a amerykańskie władze wraz z NASA wyreżyserowały całe zdarzenie.

3. Reptilianie z kosmosu przejęli władzę nad ludźmi

Światem rządzi grupa pochodzących z kosmosu jaszczuroludzi zwanych reptilianianami. Według tej teorii, najbardziej wpływowe osoby na ziemi są jaszczurami, które potrafią przybrać wygląd dowolnego człowieka. Wśród nich mają być m.in. wszyscy prezydenci Stanów Zjednoczonych, a także brytyjska królowa Elżbieta II.

4. Ziemia jest płaska

Tzw. płaskoziemcy twierdzą, że nasza planeta wcale nie jest kulą, a dyskiem. Według nich w centrum Ziemi znajduje się biegun północy, a Antarktyka jest lodowym murem i biegnie wzdłuż całej krawędzi Ziemi. Muru pilnują pracownicy z NASA, którzy dbają o to, by nikt się do niego nie zbliżył i z niego nie spadł.

5. II wojna światowa nigdy się nie odbyła

Oszuści zadbali o efekty specjalne, a dziennikarze przedstawiali fałszywe relacje, aby ludzie stali się pacyfistami.

6. W Roswell w USA rozbiło się UFO

7 lipca 1947 r. w Roswell w stanie Nowy Meksyk miała miejsce katastrofa. Oficjalnie spadł tam balon meteorologiczny, jednak nie brakuje ludzi, którzy są przekonani, że w rzeczywistości rozbił się tam statek kosmitów.

7. Księżyc nie istnieje

To co w nocy widzimy na niebie, to nie księżyc, ale wielki wyświetlany hologram, który ma za zadanie ukryć coś, co znajduje się za nim.

8. Śmierć księżnej Diany nie była przypadkowa

Zabójstwo Diany zleciła rodzina królewska lub brytyjski kontrwywiad, działający w imieniu Windsorów. Możliwe, że rodzina królewska nie chciała, żeby ojczymem następcy tronu był muzułmanin Dodi al-Fayed.

9. Elvis Presley nadal żyje

Rzekomo Elvis upozorował swoją śmierć, bo stracił około 10 milionów dolarów, robiąc interesy z mafią.

10. Za atakami na WTC stoi rząd USA

Za atak terrorystyczny z 11 września 2001 r. nie odpowiada Al-Kaida, lecz sam rząd Stanów Zjednoczonych, który chciał go wykorzystać jako pretekst do wojny z Irakiem i Afganistanem.

11. Sieć 5G rozprzestrzenia Covid-19

Wyznawcy tej teorii spiskowej przekonują, że mapa zachorowań na Covid-19 pokrywa się z mapą instalacji 5G. Doprowadziło to do niszczenia masztów telekomunikacyjnych na całym świecie.

12. AIDS jest celowym wytworem człowieka

Wirus HIV został sztucznie stworzony przez rząd USA w celu zlikwidowania kilku grup ludzi: czarnoskórych, homoseksualistów oraz narkomanów. Rzekomo został on rozprzestrzeniony za pomocą szczepionek przeciw ospie, a u homoseksualistów – przez szczepionkę na wirusowe zapalenie wątroby typu B.

13. Koronawirusa wywołującego Covid-19 stworzył Bill Gates

Bill Gates stworzył wirusa, aby czerpać korzyści ze szczepionek i przy okazji zaczipować całą ludzkość. Zdaniem wyznawców tej teorii założyciel Microsoftu należy do tajnej grupy, której celem jest wdrożenie globalnego systemu kontroli i depopulacja ludzkości.

Co to jest teoria spiskowa?

Teorie spiskowe powstają jako próby wyjaśnienia dziwnych, niepokojących zjawisk w przystępny sposób. Według ich założeń nic nie dzieje się przypadkowo, nic nie jest takie, jakie się wydaje, a wszystko jest ze sobą powiązane. Innymi słowy, twierdzą, że grupa tzw. spiskowców potajemnie zarządza wszystkim, co się dzieje. Pod tym względem teorie spiskowe stoją w sprzeczności z nowoczesnymi naukami społecznymi, które podkreślają znaczenie przypadku, przypadkowości i niezamierzonych konsekwencji. Zwykle jednak teorie spiskowe nie biorą się znikąd. Często są odpowiedzią – choć uproszczoną i zniekształconą – na autentyczne problemy i niepokoje w społeczeństwie.

Kto wierzy w teorie spiskowe?

Badania psychologiczne wykazują, że szczególnie skłonni do wierzenia w takie teorie są ludzie, którzy czują się bezsilni lub mają problemy z zaakceptowaniem niepewności. Niektóre badania dowiodły również, że prawdopodobieństwo wiary w teorie spiskowe maleje wraz z poziomem wykształcenia. Jednak ostatecznie ich wyznawcy pochodzą ze wszystkich środowisk i grup etnicznych. Nie ma też znaczącej różnicy między mężczyznami i kobietami.

Dlaczego ludzie wierzą w teorie spiskowe?

Myślenie spiskowe wydaje się być konsekwencją zupełnie normalnego funkcjonowania ludzkiego umysłu. Mamy tendencje do tego, żeby przypisywać znaczenie rzeczom i wydarzeniom, nawet gdy niekoniecznie je mają. Intuicyjny sposób myślenia jest mechanizmem obronnym, który pozwalał przetrwać w świecie śmiertelnych niebezpieczeństw. Kiedy człowiek słyszał szmery w krzakach, to zwykle podejmował szybką decyzję – "to wilk, muszę uciekać!". Ten, który badał, co tam było – stawał się obiadem dla wilka.

I tak też jest z teoriami spiskowymi. Są szybkim i prostym wyjaśnieniem zdarzeń. Porządkują świat i nadają mu sens, ponieważ wykluczają chaos i przypadek. Czynią świat zrozumiałym również dlatego, że dostarczają uproszczonego wyjaśnienia dla wydarzeń politycznych i społecznych. Są strategią radzenia sobie z z niepewnością i rozwiązywaniem niejasności. W ten sposób teorie spiskowe spełniają podobne funkcje jak religia, dostarczając zarówno wyjaśnienia tego, jak działa świat, jak i poczucia osobistej tożsamości i celu.

W obliczu kryzysu teorie spiskowe pozwalają swoim wyznawcom znaleźć ewentualnych winnych i wyznaczyć wyraźną granicę pomiędzy "nami" – ofiarami spisku – a "nimi" – spiskowcami. I tak oto mogą wyrabiać silne uczucia wspólnotowe i dawać fałszywe poczucie przynależności do grupy.

Ponadto teorie spiskowe pozwalają ludziom odrzucić osobistą odpowiedzialność w obliczu złożonych sytuacji, w których każdy czułby się bezsilny. To proste – wszystkiemu winni są spiskowcy.

Wyznawcy teorii spiskowych czują się wyróżnieni z masy ludzi. W przeciwieństwie do reszty społeczeństwa – obudzili się i zrozumieli, co tak naprawdę się dzieje. Są w elitarnym klubie tych, którzy otworzyli oczy i "włączyli myślenie". Wiedzą więcej, są w grupie koneserów.

Czasami teorie spiskowe mogą być również objawem społecznego niezadowolenia, poczucia niesprawiedliwości i krytyki sposobu funkcjonowania instytucji publicznych. Mogą być środkiem politycznej kontestacji i strategią buntu przeciwko autorytetom.

Czy teorie spiskowe są niebezpieczne?

Nie wszystkie teorie spiskowe są niebezpieczne; wiele z nich jest całkiem nieszkodliwych, a wręcz zabawnych. W tym przypadku znaczenie ma kontekst: kto, w co wierzy, w jakiej sytuacji i z jakim skutkiem? Ale te teorie spiskowe, które są problematyczne, mogą być niebezpieczne na różne sposoby.

Mogą być katalizatorem polaryzacji i przemocy. Ci, którzy w nie wierzą, mogą czuć się usprawiedliwieni, a nawet zobowiązani do działania przeciwko grupie postrzeganej jako odpowiedzialnej za wszelkie zło. Tym samym mogą atakować różne instytucje lub przedstawicieli uosabiających to zło. Znamy chociażby ostanie przypadki ataków na media, punkty szczepień czy też niszczenia masztów telekomunikacyjnych sieci 5G.

Teorie spiskowe mogą też prowadzić do politycznej bierności lub napędzać populizm. Historia pokazała, że teorie spiskowe wymykające się spod kontroli, mogą prowadzić do kataklizmów takich jak wojna, holocaust, krucjaty, czy rzezie.

Wiara w teorie spiskowe może mieć też poważne skutki społeczne. Staje się przyczyną rozpadu związków, zrywania przyjaźni i kontaktów między członkami rodzin.

Rozróżnienie między prawdziwymi spiskami a teoriami spiskowymi

Prawdziwe spiski istnieją, ale rzadko są odkrywane za pomocą metod teoretyków spiskowych. Są raczej odkrywane dzięki zdrowemu sceptycyzmowi wobec oficjalnych relacji przy jednoczesnym uważnym rozważaniu dostępnych dowodów i zachowaniu wewnętrznej spójności.

Swego czasu koncern Volkswagen spiskował w celu fałszowania kontroli emisji spalin w swoich silnikach wysokoprężnych. Amerykańska Agencja Bezpieczeństwa Narodowego potajemnie szpiegowała cywilnych użytkowników internetu. Przemysł tytoniowy oszukiwał opinię publiczną na temat szkodliwego wpływu palenia na zdrowie. O tych spiskach wiemy dzięki wewnętrznym dokumentom branżowym, śledztwom rządowym lub demaskatorom. Teorie spiskowe natomiast mają tendencję do utrzymywania się przez długi czas, nawet jeśli nie ma na nie decydujących dowodów.

Należy pamiętać, że rzeczywiste spiski nigdy nie są tak idealnie przygotowane, jak zwykle twierdzą ich zwolennicy – zbyt dużo rzeczy zależy od różnych splotów wydarzeń i ludzkich błędów, by
dało się wszystko przewidzieć i zaplanować. Poza tym, im więcej ludzi zaangażowanych w spisek, tym trudniej utrzymać milczenie, szczególnie w wypadku najbardziej spektakularnych i istotnych
wydarzeń.

Teoretycy spiskowi wybierają tylko te fakty, które pasują im do teorii i tworzą spójną narrację, która "ma sens". Zazwyczaj mieszają fakty, spekulacje i dowody anegdotyczne (czyt. "ktoś powiedział", "słyszałem", itp.) nadając im równą lub podobną wagę prawdopodobieństwa.

Jak sprawdzić, czy informacja jest prawdziwa?

1. Sprawdź autora. Kto pisze i dlaczego? - autor ma uznane kwalifikacje i można je potwierdzić.

2. Sprawdź źródło. Czy jest ono wiarygodne i poważane? - cytowano je w poważanych mediach, potwierdza je wielu naukowców/badaczy.

3. Sprawdź ton i styl – czy są zrównoważone i uczciwe, czy też mają charakter sensacyjny i jednowymiarowy? – ton jest obiektywny i rzeczowy, autor nie unika złożonych problemów i analizuje różne aspekty.

Jak rozmawiać z wierzącymi w teorie spiskowe?

Obalanie teorii spiskowych może być skuteczne w ogólnych dyskusjach społecznych, ale jest to o wiele trudniejsze w bezpośrednich rozmowach z ludźmi, którzy w nie wierzą.

Przede wszystkim należy dążyć do zbudowania porozumienia z drugą stroną i okazać empatię. Agresywne obalanie lub ośmieszanie teorii spiskowej, albo skupianie się na "wygraniu" dyskusji, wiąże się z ryzykiem automatycznego odrzucenia.

W rozmowie z teoretykiem spiskowym pamiętaj o tych zasadach:

• rozmawiaj zawsze z szacunkiem,
• rozmawiaj prywatnie, nie na forum, aby nie zawstydzać rozmówcy,
• przed rozmową "rozpoznaj teren" i zbadaj czy jest sens dyskutować,
• pamiętaj, że niektórzy nie chcą zmienić zdania, niezależnie od faktów – pozwól im na to,
• przyznaj rację w kwestiach, w których macie wspólne zdanie,
• przytocz fakty, zaneguj teorię spiskową, ponownie przytocz fakty ("metoda kanpki"),
• zadawaj pytania, by pomóc rozmówcy sprawdzić własne argumenty,
• jeśli rozmowa idzie w złym kierunku, przerwij ją, lepiej odpuścić niż wywołać wojnę.

_Źródła:

• _{"The Conspiracy Theory Handbook", Stephan Lewandowsky, John Cook;}
• _{"Guide to Conspiracy Theories" – conspiracytheories.eu;}
• _{ec.europa.eu/info/live-work-travel-eu/coronavirus-response/fighting-disinformation/identifying-conspiracy-theories_pl;}
• _{"Podważanie teorii spiskowych" – osce.org;}
• _{"Fake newsy i teorie spiskowe. I świat staje się zrozumiały" – dw.com/pl;}
• _{"Spiskowe narracje i metanarracje", Franciszek Czech – academia.edu;}
• _{"Najpopularniejsze teorie spiskowe. 10 najbardziej znanych", Mikołaj Podolski – onet.pl.}